تهران و كلانشهرها در معرض ريسك زلزله
مهدي زارع
در بامداد 19 ارديبهشت99 مردم تهران و بيشتر مردم شرق استان تهران با زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي 5 ريشتر در 48 دقيقه بامداد از خواب پريدند و هراسناك شدند. زلزله با بزرگاي متوسط 5 رخ داد ولي تبعات و ترس و وحشت ناشي از آن دامنگير حدود 15 ميليون نفر از جمعيت ايران شد. چرا؟ چون تهران كلانشهر و مهم‌ترين منطقه تراكم جمعيت ايران است كه ضمنا لرزه‌خيز هم هست. طبق آخرين نقشه جهاني خطر زلزله (2018) در حال حاضر 17 شهر بزرگ در سراسر جهان با بيش از 10 ميليون نفر جمعيت وجود دارد كه در بالاترين سطح ريسك زلزله قرار دارند، از جمله توكيو، جاكارتا، دهلي، پكن، مانيل، مكزيكوسيتي، اوزاكا، لس آنجلس، داكا، چنگدو، كراچي، تهران، استانبول، لاهور، ناگويا، بوگوتا و ليما. يكي از مهم‌ترين تلاش‌ها براي ارزيابي خسارت زمين‌لرزه‌ها در يك منطقه، به ويژه در مناطق پرجمعيت شهري، انجام ارزيابي ريسك زلزله است. شهرهاي بزرگ معمولا داراي يك روز تغيير جمعيت متفاوت دارند. جمعيت اين شهر‌ها در طول روز كاري تا 50 درصد افزايش مي‌يابد. اين بدان معني است كه به ويژه شهرهاي حاشيه و حومه اطراف اين كلانشهرها وجود دارد. بنابراين اين شهرك‌هاي حاشيه‌اي بيشتر شهرهاي خوابگاهي براي كارمندان و كارگران هستند. (در مورد تهران: شهرهاي بومهن، رودهن، پرديس، شهر قدس، اسلام‌شهر، شهريار و پرند، نمونه‌هاي مهمي هستند). ارزيابي ريسك زلزله به ويژه در كلانشهرها در كشورهاي توسعه‌نيافته پيچيده‌تر است. دانشمندان زلزله در مورد احتمال قوي يك زمين‌لرزه بزرگ در كلانشهرها و نسبت به وقوع تبعات مخرب گسترده و كشته شدن صدها هزار نفر هشدار داده‌اند. آنچه غيرممكن است، اين است كه بدانيد دقيقا كدام شهر در نوبت بعدي تخريب در اثر زلزله قرار گرفته است.
بعد از پايتخت هاييتي (پرت- او-پرنس با 2.5 ميليون جمعيت) كه در زلزله ژانويه 2010 تخريب شد شهر مهم بعدي ممكن است هركدام از شهرهاي پرجمعيت كشورهاي ايران، تركيه، پاكستان، اندونزي، يا هند باشد. شهرهاي بزرگ پديده‌اي نو در در كره زمين هستند. زمين‌لرزه‌ها در عوض بسيار قديمي‌اند. اين دو يك تركيب كشنده ايجاد مي‌كنند، همان‌طوركه در فاجعه زلزله 2010 ر در پورت- او- پرنس مشاهده شد، جايي كه بيش از 200 هزار نفر از بين رفتند و اين فاجعه‌اي است كه مطمئنا در جايي تكرار مي‌شود.
در سال 1800، فقط يك شهر با بيش از يك ميليون نفر وجود داشت - پكن. اكنون 381 منطقه شهري با حداقل 1 ميليون سكنه وجود دارد. شهرنشيني هنگامي مساله‌اي مهم شد كه تعداد بيشتري از مردم روستا كه در مناطق شهري زندگي مي‌كردند از آستانه عبور كرد. براي ايران اين اتفاق حدود سال 1355 شمسي رخ داد. حدود ده درصد (800 ميليون نفر) از جمعيت زمين در شهرهايي زندگي مي‌كنند كه با ريسك زلزله قابل توجهي روبرو هستند.
زلزله بزرگ بعدي مي‌تواند به توكيو، استانبول، تهران، مكزيكوسيتي، دهلي نو، كاتماندو يا دو كلانشهر نزديك گسل سان آندرياس: كاليفرنيا، لس آنجلس و سانفرانسيسكو آسيب برساند. يا مي‌تواند داكا، جاكارتا، كراچي، مانيل، قاهره، اوزاكا، ليما يا بوگوتا را ويران كند.
حدود 25 شهر مانند پرت- او-پرنس در جهان وجود دارند. در ايران خودمان شرايط تهران و تبريز از بعضي جهات، مانند تراكم شديد جمعيت در پهنه‌هاي خطر ناك و در بافت فرسوده و آسيب‌پذير از پايتخت هاييتي بغرنج‌تر است. همين امروز هم پرداختن به مساله كاهش ريسك تهران و تبريز دير است، اميد است كه در دولت بعدي چنين رويكردي حاكم باشد.